ปญฺญายาติ สหวิปสฺสนาย มคฺคปญฺญายฯ สมฺมสนปฏิเวธปญฺญาปิ อุคฺคหปริปุจฺฉาปญฺญาปิ วฏฺฏติเยวฯ ปตฺโต วา ปชฺชติ วาติ อรหตฺตํ ปตฺโต วา ปาปุณิสฺสติ วาติ เอวํ คุณสมฺภาวนาย สมฺภาเวติฯ อปฺปตฺตมานสาติ อปฺปตฺตอรหตฺตา, อรหตฺตํ วา อปฺปตฺตํ มานสํ เอเตสนฺติปิ อปฺปตฺตมานสาฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารนฺติ เอตฺถ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาโร โลกิโยปิ วฏฺฏติ โลกุตฺตโรปิฯ

5. พลสุตฺตวณฺณนา

[5] ปญฺจเม อวิชฺชาโกสชฺชสาวชฺชอสฺสทฺธิเยสุ อกมฺปนโต ปญฺญาพลาทีนิ ทฏฺฐพฺพานิฯ อกุสลสงฺขาตาติ อกุสลาติ ญาตาฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ นาลมริยาติ อริยภาวํ กาตุํ อสมตฺถา, อริยานํ วา อนนุจฺฉวิกาฯ โวทิฏฺฐาติ สุฏฺฐุ ทิฏฺฐาฯ โวจริตาติ มโนทฺวาเร สมุทาจารปฺปตฺตาฯ อตฺถิกสฺสาติ ธมฺมเทสนาย อตฺถิกสฺสฯ อาชีวิกาภยนฺติ ชีวิตวุตฺติภยํฯ อสิโลกภยนฺติ ครหาภยํฯ ปริสาสารชฺชภยนฺติ ปริสํ ปตฺวา สารชฺชํ โอกฺกมนภยํฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ

6. เสวนาสุตฺตวณฺณนา

[6] ฉฏฺเฐ ชีวิตปริกฺขาราติ ชีวิตสมฺภาราฯ สมุทาเนตพฺพาติ สมาหริตพฺพาฯ กสิเรน สมุทาคจฺฉนฺตีติ ทุกฺเขน อุปฺปชฺชนฺติฯ รตฺติภาคํ วา ทิวสภาคํ วาติ เอตฺถ รตฺติภาเค ญตฺวา รตฺติภาเคเยว ปกฺกมิตพฺพํ, รตฺติํ จณฺฑวาฬาทิปริปนฺเถ สติ อรุณุคฺคมนํ อาคเมตพฺพํฯ ทิวสภาเค ญตฺวา ทิวา ปกฺกมิตพฺพํ, ทิวา ปริปนฺเถ สติ สูริยตฺถงฺคมนํ อาคเมตพฺพํฯ สงฺขาปีติ สามญฺญตฺถสฺส ภาวนาปาริปูริอาคมนํ ชานิตฺวาฯ โส ปุคฺคโลติ ปทสฺส ปน ‘‘นานุพนฺธิตพฺโพ’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ อนาปุจฺฉาติ อิธ ปน ตํ ปุคฺคลํ อนาปุจฺฉา ปกฺกมิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อปิ ปนุชฺชมาเนนาติ อปิ นิกฺกฑฺฒิยมาเนนฯ เอวรูโป หิ ปุคฺคโล สเจปิ ทารุกลาปสตํ วา อุทกฆฏสตํ วา วาลิกาฆฏสตํ วา ทณฺฑํ อาโรเปติ, มา อิธ วสีติ นิกฺกฑฺฒาเปติ วา, ตํ ขมาเปตฺวาปิ ยาวชีวํ โส อนุพนฺธิตพฺโพว, น วิชหิตพฺโพฯ

7. สุตวาสุตฺตวณฺณนา

[7] สตฺตเม ปญฺจ ฐานานิ อชฺฌาจริตุนฺติ ปญฺจ การณานิ อติกฺกมิตุํฯ ปาณนฺติ อนฺตมโส กุนฺถกิปิลฺลิกํฯ อทินฺนนฺติ อนฺตมโส ติณสลากมฺปิ ปรสนฺตกํฯ เถยฺยสงฺขาตนฺติ เถยฺยจิตฺเตนฯ สนฺนิธิการกํ กาเม ปริภุญฺชิตุนฺติ สนฺนิธิํ กตฺวา ฐเปตฺวา วตฺถุกามกิเลสกาเม ปริภุญฺชิตุํ อภพฺโพฯ อกปฺปิยํ กามคุณํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ พุทฺธํ ปจฺจกฺขาตุนฺติ ‘‘น พุทฺโธ อย’’นฺติ เอวํ ปฏิกฺขิปิตุํฯ ธมฺมาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ ตาว อฏฺฐกถาย อาคตํฯ ปาฬิยํ ปน อิมสฺมิํ สุตฺเต อคติคมนานิ กถิตานิฯ

8-10. สชฺฌสุตฺตาทิวณฺณนา

[8-10] อฏฺฐเม พุทฺธาทีนํ ปจฺจกฺขานํ กถิตํฯ นวเม ปุถุชฺชเนน สทฺธิํ คหิตตฺตา ‘‘อาหุเนยฺยา’’ติ วุตฺตํฯ ทสเม โคตฺรภูติ โสตาปตฺติมคฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน สิขาปตฺตพลววิปสฺสนาจิตฺเตน สมนฺนาคโตฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

สมฺโพธวคฺโค ปฐโมฯ

2. สีหนาทวคฺโค

1. สีหนาทสุตฺตวณฺณนา

[11] ทุติยสฺส ปฐเม เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ ‘‘สเจ สตฺถา จาริกํ ปกฺกมิตุกาโม อสฺส , อิมสฺมิํ กาเล ปกฺกเมยฺยฯ หนฺทาหํ จาริกํ คมนตฺถาย สตฺถารํ อาปุจฺฉามี’’ติ จินฺเตตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อุปสงฺกมิฯ อายสฺมา มํ, ภนฺเตติ โส กิร ภิกฺขุ เถรํ มหตา ภิกฺขุปริวาเรน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อิเม ภิกฺขู ตถาคตํ ปหาย สาริปุตฺตํ ปริวาเรตฺวา นิกฺขนฺตา, คมนวิจฺเฉทมสฺส กริสฺสามี’’ติ อฏฺฐาเน โกปํ พนฺธิตฺวา เอวมาหฯ ตตฺถ อาสชฺชาติ ฆฏฺเฏตฺวาฯ อปฺปฏินิสฺสชฺชาติ อกฺขมาเปตฺวา อจฺจยํ อเทเสตฺวาฯ กิสฺมิํ ปน โส การเณ อาฆาตํ พนฺธีติ? เถรสฺส กิร ทสพลํ วนฺทิตฺวา อุฏฺฐาย คจฺฉโต จีวรกณฺโณ ตสฺส สรีรํ ผุสิ, วาโต ปหรีติปิ วทนฺติฯ เอตฺตเกน อาฆาตํ พนฺธิตฺวา เถรํ มหตา ปริวาเรน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อุสูยมาโน ‘‘คมนวิจฺเฉทมสฺส กริสฺสามี’’ติ เอวมาหฯ เอหิ ตฺวํ ภิกฺขูติ สตฺถา ตสฺส ภิกฺขุโน วจนํ สุตฺวา ‘‘น ตํ ภิกฺขุ สาริปุตฺโต ปหรีติ วุตฺเต, ‘ภนฺเต, ตุมฺเห อตฺตโน อคฺคสาวกสฺเสว ปกฺขํ วหถ, น มยฺห’นฺติ มยิ มโนปโทสํ กตฺวา อปาเย นิพฺพตฺเตยฺยา’’ติ ญตฺวา ‘‘สาริปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา อิมมตฺถํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ เอกํ ภิกฺขุํ อามนฺเตตฺวา เอวมาหฯ อวาปุรณํ อาทายาติ กุญฺจิกํ คเหตฺวาฯ สีหนาทนฺติ เสฏฺฐนาทํ ปมุขนาทํ อปฺปฏิวตฺติยนาทํฯ เอวํ ทฺวีหิ มหาเถเรหิ อาโรจิโต ภิกฺขุสงฺโฆ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ ปหาย สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิฯ ขียนธมฺมนฺติ กถาธมฺมํฯ

คูถคตนฺติ คูถเมวฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ปถวีสเมนาติ อกุชฺฌนฏฺเฐน ปถวิยา สมาเนนฯ น หิ ปถวี ‘‘มยิ สุจิํ นิกฺขิปนฺตี’’ติ โสมนสฺสํ กโรติ, น ‘‘อสุจิํ นิกฺขิปนฺตี’’ติ โทมนสฺสํฯ มยฺหมฺปิ เอวรูปํ จิตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ วิปุเลนาติ อปริตฺเตนฯ มหคฺคเตนาติ มหนฺตภาวํ คเตนฯ อปฺปมาเณนาติ วฑฺฒิตปฺปมาเณนฯ อเวเรนาติ อกุสลเวรปุคฺคลเวรรหิเตนฯ อพฺยาปชฺเฌนาติ นิทฺทุกฺเขน วิคตโทมนสฺเสนฯ โส อิธาติ โส อนุปฏฺฐิตกายานุปสฺสนาสติปฏฺฐาโน ภิกฺขุ เอวํ กเรยฺย, มาทิโส กถํ เอวรูปํ กริสฺสติ, ภนฺเตติ ปฐมํ สีหนาทํ นทิฯ เอวํ สพฺพตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

รโชหรณนฺติ รชสมฺมชฺชนโจฬกํ, ปาทปุญฺฉนฺติ, ตสฺเสว นามํฯ กโฬปิหตฺโถติ ปจฺฉิหตฺโถ อุกฺขลิหตฺโถ วาฯ นนฺตกวาสีติ อนฺตจฺฉินฺนปิโลติกวสโนฯ สูรโตติ สุจิสีโล โสรจฺเจน สมนฺนาคโตฯ สุทนฺโตติ สุฏฺฐุ ทมถํ อุปคโตฯ สุวินีโตติ สุฏฺฐุ สิกฺขิโตฯ น กญฺจิ หิํสตีติ วิสาณาทีสุ คณฺหนฺตมฺปิ ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชนฺตมฺปิ น กญฺจิ วิเหเฐติฯ อุสภฉินฺนวิสาณสเมนาติ อุสภสฺส ฉินฺนวิสาณสฺส จิตฺตสทิเสนฯ

อฏฺฏีเยยฺยาติ อฏฺโฏ ปีฬิโต ภเวยฺยฯ หราเยยฺยาติ ลชฺเชยฺยฯ ชิคุจฺเฉยฺยาติ ชิคุจฺฉํ อาปชฺเชยฺยฯ

เมทกถาลิกนฺติ เมทกถาลิกา วุจฺจติ สูนการเกหิ ยูสนิกฺขมนตฺถาย ตตฺถ ตตฺถ กตฉิทฺทา ถาลิกาฯ

ปริหเรยฺยาติ มํสสฺส ปูเรตฺวา อุกฺขิปิตฺวา คจฺเฉยฺยฯ ฉิทฺทาวฉิทฺทนฺติ ปริตฺตมหนฺเตหิ ฉิทฺเทหิ สมนฺนาคตํฯ อุคฺฆรนฺตนฺติ อุปริมุเขหิ ฉิทฺเทหิ นิกฺขมมานยูสํฯ ปคฺฆรนฺตนฺติ อโธมุเขหิ นิกฺขมมานยูสํฯ เอวมสฺส สกลสรีรํ ยูสมกฺขิตํ ภเวยฺยฯ ฉิทฺทาวฉิทฺทนฺติ นวหิ วณมุเขหิ ปริตฺตมหนฺต ฉิทฺทํฯ เอวเมตฺถ อฏฺฐมนวเมหิ ทฺวีหิ องฺเคหิ เถโร อตฺตโน สรีเร นิจฺฉนฺทราคตํ กเถสิฯ

อถ โข โส ภิกฺขูติ เอวํ เถเรน นวหิ การเณหิ สีหนาเท นทิเต อถ โส ภิกฺขุฯ อจฺจโยติ อปราโธฯ มํ อจฺจคมาติ มํ อติกฺกมฺม อภิภวิตฺวา ปวตฺโตฯ ปติคฺคณฺหตูติ ขมตุฯ อายติํ สํวรายาติ อนาคเต สํวรณตฺถาย, ปุน เอวรูปสฺส อปราธสฺส อกรณตฺถายฯ ตคฺฆาติ เอกํเสนฯ ยถาธมฺมํ ปฏิกโรสีติ ยถา ธมฺโม ฐิโต, ตเถว กโรสิ, ขมาเปสีติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ เต มยํ ปฏิคฺคณฺหามาติ ตํ ตว อปราธํ มยํ ขมามฯ วุทฺธิเหสา ภิกฺขุ อริยสฺส วินเยติ เอสา ภิกฺขุ อริยสฺส วินเย พุทฺธสฺส ภควโต สาสเน วุฑฺฒิ นามฯ กตมา? อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกริตฺวา อายติํ สํวราปชฺชนาฯ เทสนํ ปน ปุคฺคลาธิฏฺฐานํ กโรนฺโต โย อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรติ, อายติํ สํวรํ อาปชฺชตีติ อาหฯ ผลตีติ สเจ หิ เถโร น ขเมยฺย, ตสฺส ภิกฺขุโน ตตฺเถว สตฺตธา มุทฺธา ผเลยฺยฯ ตสฺมา ภควา เอวมาหฯ สเจ มํ โสติ สเจ มํ อยํ ภิกฺขุ ขมาหีติ เอวํ วทติฯ ขมตุ จ เม โสติ อยมฺปิ จายสฺมา มยฺหํ ขมตูติ เอวํ เถโร ตสฺส อจฺจยํ ปฏิคฺคณฺหิตฺวา สยมฺปิ ตํ สตฺถุ สมฺมุเข ขมาเปสีติฯ

2. สอุปาทิเสสสุตฺตวณฺณนา

[12] ทุติเย สอุปาทิเสสนฺติ สอุปาทานเสสํฯ อนุปาทิเสสนฺติ อุปาทานเสสรหิตํ นิคฺคหณํฯ มตฺตโส การีติ ปมาณการี น ปริปูรการีฯ น ตาวายํ, สาริปุตฺต, ธมฺมปริยาโย ปฏิภาสีติ อปฺปฏิภานํ นาม ภควโต นตฺถิ, น ตาวาหํ อิมํ ธมฺมปริยายํ กเถสินฺติ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถฯ มายิมํ ธมฺมปริยายํ สุตฺวา ปมาทํ อาหริํสูติ ‘‘มยํ กิร จตูหิ อปาเยหิ มุตฺตา’’ติ อุปริ อรหตฺตตฺถาย วีริยํ อกโรนฺตา มา ปมาทํ อาปชฺชิํสุฯ ปญฺหาธิปฺปาเยน ภาสิโตติ ตยา ปุจฺฉิตปญฺหสฺส สภาเวน กถิโตติ ทสฺเสติฯ อิเมสํ ปน นวนฺนํ ปุคฺคลานํ ภเวสุ ฉนฺทราควิโนทนตฺถํ เอตเมว อตฺถุปฺปตฺติํ กตฺวา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตโกปิ คูโถ ทุคฺคนฺโธ โหติ, เอวเมว โข ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตกมฺปิ ภวํ น วณฺเณมิ อนฺตมโส อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปี’’ติ อิมํ สุตฺตํ (อ. นิ. 1.321) อภาสิฯ น เกวลญฺจ เอเตสํเยว นวนฺนํ ปุคฺคลานํ คติ นิพทฺธา, เยสํ ปน กุลานํ ตีณิ สรณานิ ปญฺจ สีลานิ เอกํ สลากภตฺตํ เอกํ ปกฺขิยภตฺตํ เอกํ วสฺสาวาสิกํ เอกา โปกฺขรณี เอโก อาวาโส, เอวรูปานิ นิพทฺธปุญฺญานิ อตฺถิฯ เตสมฺปิ คติ นิพทฺธา, โสตาปนฺนสทิสาเนว ตานิ กุลานิฯ

3. โกฏฺฐิกสุตฺตวณฺณนา

[13] ตติเย ทิฏฺฐธมฺมเวทนียนฺติ อิมสฺมิํ เยวตฺตภาเว วิปจฺจนกกมฺมํฯ สมฺปรายเวทนียนฺติ ทุติเย อตฺตภาเว วิปจฺจนกกมฺมํฯ สุขเวทนียนฺติ สุขเวทนาชนกกมฺมํฯ ทุกฺขเวทนียนฺติ ทุกฺขเวทนาชนกกมฺมํฯ ปริปกฺกเวทนียนฺติ ลทฺธวิปากวารํฯ อปริปกฺกเวทนียนฺติ อลทฺธวิปากวารํฯ พหุเวทนียนฺติ พหุวิปากทายกํฯ อปฺปเวทนียนฺติ น พหุวิปากทายกํฯ อเวทนียนฺติ วิปากเวทนาย อทายกํฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ

4. สมิทฺธิสุตฺตวณฺณนา

[14] จตุตฺเถ สมิทฺธีติ อตฺตภาวสมิทฺธตาย เอวํลทฺธนาโม เถรสฺส สทฺธิวิหาริกตฺเถโรฯ กิมารมฺมณาติ กิํปจฺจยาฯ สงฺกปฺปวิตกฺกาติ สงฺกปฺปภูตา วิตกฺกาฯ นามรูปารมฺมณาติ นามรูปปจฺจยาฯ อิมินา จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา ภูตุปาทายรูปญฺจ วิตกฺกานํ ปจฺจโยติ ทสฺเสติฯ กฺว นานตฺตํ คจฺฉนฺตีติ กสฺมิํ ฐาเน นานาสภาวตํ เวมตฺตํ คจฺฉนฺติฯ ธาตุสูติ รูปธาตุอาทีสุฯ อญฺโญเยว หิ รูปวิตกฺโก, อญฺเญ สทฺทวิตกฺกาทโยติฯ ผสฺสสมุทยาติ สมฺปยุตฺตผสฺสปจฺจยาฯ เวทนาสโมสรณาติ ติสฺโส เวทนา สโมสรณาฯ เอตฺตเกน กุสลากุสลมิสฺสกา กถิตาฯ สมาธิปฺปมุขาติอาทโย ปน อปจยปกฺขิกาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน เชฏฺฐกฏฺเฐน วา สมาธิ ปมุขํ เอเตสนฺติ สมาธิปฺปมุขาฯ เชฏฺฐกการณฏฺเฐน สติ อธิปเตยฺยา เอเตสนฺติ สตาธิปเตยฺยาฯ มคฺคปญฺญา อุตฺตรา เอเตสนฺติ ปญฺญุตฺตราฯ ผลวิมุตฺติํ ปตฺวา สารปฺปตฺตา โหนฺตีติ วิมุตฺติสาราฯ อารมฺมณวเสน อมตํ นิพฺพานํ โอคาหิตฺวา ตตฺถ ปติฏฺฐิตาติ อมโตคธาฯ เตน จ มา มญฺญีติ เตน วิสฺสชฺชเนน ‘‘อหํ อคฺคสาวเกน ปุจฺฉิเต ปญฺเห วิสฺสชฺเชสิ’’นฺติ มา มานํ วา ทปฺปํ วา อกาสิฯ

5-6. คณฺฑสุตฺตาทิวณฺณนา

[15-16] ปญฺจเม ตีณิ จตฺตาริ วสฺสานิ วสฺสคณา, อเนเก วสฺสคณา อุปฺปนฺนา อสฺสาติ อเนกวสฺสคณิโกฯ ตสฺสสฺสูติ ตสฺส ภเวยฺยุํฯ อเภทนมุขานีติ น เกนจิ ภินฺทิตฺวา กตานิ, เกวลํ กมฺมสมุฏฺฐิตาเนว วณมุขานิฯ เชคุจฺฉิยํเยวาติ ชิคุจฺฉิตพฺพเมว ปฏิกูลเมวฯ จาตุมหาภูติกสฺสาติ จตุมหาภูตมยสฺสฯ โอทนกุมฺมาสูปจยสฺสาติ โอทเนน เจว กุมฺมาเสน จ อุปจิตสฺส วฑฺฒิตสฺสฯ อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺมสฺสาติ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจธมฺมสฺส, ทุคฺคนฺธวิฆาตตฺถาย ตนุวิเลปเนน อุจฺฉาทนธมฺมสฺส, องฺคปจฺจงฺคาพาธวิโนทนตฺถาย ขุทฺทกสมฺพาหเนน ปริมทฺทนธมฺมสฺส, ทหรกาเล วา อูรูสุ สยาเปตฺวา คพฺภวาเสน ทุสฺสณฺฐิตานํ เตสํ เตสํ องฺคปจฺจงฺคานํ สณฺฐานสมฺปาทนตฺถํ อญฺฉนปีฬนาทิวเสน ปริมทฺทนธมฺมสฺส, เอวํ ปริหริตสฺสาปิ จ เภทนวิทฺธํสนธมฺมสฺส, ภิชฺชนวิกิรณสภาวสฺเสวาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ อนิจฺจปเทน เจว เภทนวิทฺธํสนปเทหิ จสฺส อตฺถงฺคโม กถิโต, เสเสหิ สมุทโยฯ นิพฺพินฺทถาติ อุกฺกณฺฐถ ปชหถ อิมํ กายนฺติ ทสฺเสติฯ เอวมิมสฺมิํ สุตฺเต พลววิปสฺสนา กถิตาฯ ฉฏฺฐํ วุตฺตนยเมวฯ สญฺญาสีเสน ปเนตฺถ ญาณเมว กถิตํฯ

7-8. กุลสุตฺตาทิวณฺณนา

[17-18] สตฺตเม น มนาเปน ปจฺจุฏฺเฐนฺตีติ มนวฑฺฒเนน มนํ อลฺลียนากาเรน อาสนา วุฏฺฐาย ปจฺจุคฺคมนํ น กโรนฺติฯ น มนาเปน อภิวาเทนฺตีติ น ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทนฺติฯ อสกฺกจฺจํ เทนฺตีติ อจิตฺตีกาเรน เทนฺติฯ โน สกฺกจฺจนฺติ สหตฺถา น เทนฺติฯ น อุปนิสีทนฺติ ธมฺมสวนายาติ ‘‘ธมฺมํ สุณิสฺสามา’’ติ น สมีเป นิสีทนฺติฯ น สุสฺสูสนฺตีติ ฆฏปิฏฺเฐ อาสิตฺตอุทกํ วิย วิวฏฺเฏตฺวา คจฺฉติฯ อฏฺฐเม เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน เมตฺตาภาวนํ ปกฺขิปิตฺวา นวงฺคสมนฺนาคโตติ วุตฺตํฯ